वातावरण प्रदुषण न्यूनिकरणका लागि दिगो विकास र सरसफाईमा लागानी गर्न सुझाव

काठमाडौँ – जल, स्थल र वायू मण्डलमा प्रभाव पारिरहेको रसायनजन्य प्रदुषणले निम्त्याएको जनस्वास्थ्यमा पर्ने असरप्रति ध्यानाकर्षण गराउदै यस बर्षको विश्व वातावरण दिवस २०२१ ‘‘प्रारिस्थिक प्रणालीको पुनःस्थापना” भन्ने मुल नारालाई आत्मसाथ गर्दै सम्बन्धित सरकारी निकाय, विद्यार्थी शिक्षक, व्यवसायजन्य सुरक्षा क्षेत्रका बिशेषज्ञ, पत्रकार तथा विभिन्न वातावरण अभियन्ता र संरक्षण कर्ताहरुको सहभागिता तथा वन तथा वातावरण मन्त्रालयका सह–सचिव डा. बुद्धी सागर पौडेलको प्रमुख अतिथ्यता तथा प्रज्ञा प्रतिष्ठानका उपकुलपति डा. शुनिल बाबु श्रेष्ठको विशेष आतिथ्यता रविश्व स्वास्थ्य संगठनका अधिकृत राजारामपोते श्रेष्ठको सहभागितामा गैर सरकारी संस्था गुथि, जनस्वास्थ्य तथा वातावरण प्रवद्र्धन केन्द्र (सिफेड) र वातावरण विभाग, ख्वप कलेजको संयुक्त आयोजनामा रसायन सुरक्षा, वातावरण र प्रारिस्थिक प्रणालीको पुनःस्थापना विषयक अनलाईन कार्यशाला सम्पन्न भएको छ ।

कार्यक्रममा बोल्दै नेपाल विज्ञान तथा प्रज्ञा प्रष्ठिानका उपकुलपति डा. शुनिलबाबु श्रेष्ठले ६० प्रतिशत भन्दा बढी जनसंख्या शहरमा बसोवास गर्ने र प्रदुषणको श्रोत शहर केन्द्रीत रहेकोले वातावरणीय संरक्षण र सुरक्षाको लागि नविनतम र दिगो प्रयास तथा उपायहरुलाई प्रवद्र्धन गर्नु पर्नेमा जोड दिए । शहरी प्रदुषणमा मानवजन्य मलमुत्रहरुको प्रमुख भूमिका रहने विभिन्न तथ्याङकले देखाएको र यस्ता बस्तीहरुमा निर्माण भएका शौचालय र सार्वजनिक स्थानमा रहेका शौचालयहरुलाई वातावरणीय र दिगो प्रकारले व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ भन्ने एरोसानको प्रस्तुतीकरणको प्रसंसा गर्दै यसलाई प्रर्वद्धन गर्नुपर्ने र स्थानिय पालिकाहरुमा सार्वजनिक शौचालयको दिगो व्यवस्थापन र संरक्षणको लागी अनुसरण गरी विस्तार गर्नुपर्नेमा जोड दिए । ‘‘काठमाण्डौं उपत्यकामा २० बर्ष अगाडि सम्म खेतीयोग्य उर्वरा जमिन रहेको स्मरण गर्नु हुँदै वातावरण विनासले ल्याएको परिवर्तन सगै खाद्य सुरक्षामा आएको संकटलाई टार्न कौसी खेती एक भरपर्दो उपाय भएको तर्फ इंगित गर्दै यसलाई वातावरणीय पूनःस्थापनाको लागि रणनितीको रुपमा अगाडी बढाउनु पर्छ ।’’ उनले भने ।

‘‘कोभिड १९ महामारीको समयमा अस्पताल तथा सार्वजनिक स्थानका शौचालयहरुको सरसफाईमा विशेष ध्यान नप¥ुयाउने हो भने कुनै पनि समयमा यस्ता महामारी फैलाउन सार्वजनिक शौचालय प्रतिकुल हुन सक्दछ ।’’एरोसानका राष्ट्र्रिय प्रतिनिधि प्रकाश अमात्यले भने ।

‘‘सफा शौचालयलाई प्राथमिक्तामा नराख्ने हो भने रोगको केन्द्रविन्दु शौचालय बन्न सक्दछ । हामीले अहिले बुझिसकेका छौ सरसफाई कति महत्वपूर्ण छ र यस महामारीको समयमा स्वास्थ्य सेवामा जस्तै हाम्रो शौचालयमा पनी लगानी गर्नुपर्ने सही समय आइसकेको छ ।’’ अमात्यले भने । साथै शौचालय जन्य मानव मलमूत्रले वातावरण प्रदूषणमा निकै नकारात्मक रसायनीक प्रदूषण उल्लेख्य रुपमा गरेको छ । सहरीकरण संगै जनसंख्या बढेको तर राजधानीमा सार्वजनिक शौचालयको अभाव र यसको उचित व्यवस्थापनको कमीले वातावरण र जनस्वास्थमा निकै असर परेको पाइन्छ । यसको समाधानको रुपमा हाल उपत्यकाको ३ स्थानमा स्वास्थकर र वातावरणमैत्री सार्वजनिक शौचालय संचालनमा एरोसान हवले ल्याएको अमात्यल जानकारीे दिए । उक्त शौचालयहरुमा आकाशे पानी संकलन प्रविधि, वायो ग्यास, फोहोर पानी प्रसोधन विधि जस्ता सुविधाका कारण स्वच्छ वातावरणमा टेवा पुर्याउनाका साथ पिछडिएको वर्गलाई रोजगारीको अवसर प्रदान भएको जानकारी प्रस्तुती करणमा दिए। एरोसान हव शौचालयले अवलम्बन गरेको वातावरणीय सरसफाईको नमुनालाई प्रत्येक घर परिवारले अनुसरण गरी त्यहाँबाट उत्पादन भएको पूनःप्रयोगिय पानी र मललाई कौसी खेतीमा प्रयोग गर्न सकिने उदाहरण दिदै यसले खाद्यचक्र र वातवरण संरक्षणमा दिगो योगदान दिन सक्ने कुरालाई चर्चा गरे ।

काठमाडौँ उपत्यकामा प्राचिन समय देखि विभिन्न धातुका मुर्तिहरुमा पारोमा आधारित विधिबाट सुनको जलप लगाउने प्रचलन रहेको छ । नेपाल सरकारले मर्करी महासन्धिमा हस्ताक्षर गरेको ७ वर्ष वितिसक्दा पनि यहि विधिबाट धातुका मुर्तिहरु बनाइन्छ । जनस्वास्थ्य तथा वातावरण प्रवद्र्धन केन्द्रका कार्यकारी निर्देशक तथा वातावरण बैज्ञानिक राम चरित्र साहको अध्ययनमा उनले धातुका मुर्तिहरु बनाउने क्रममा हावा, पानी, माटो तथा कामदारहरुको शरीरमा मर्करीको अवशेष पाएको बताए । कार्यक्रममा प्रस्तुती दिदैँ साहले दक्षिण एशिया मै सबै भन्दा पहिले नेपालमा ब्रेक शू र क्लच प्लेट बाहेक सबै प्रकारका ऐस्वेस्टस र ऐस्वेस्टसयुक्त बस्तुहरुको २०७१ सालमै पूर्णतया प्रतिबन्ध लगाएता पनि अझै १० प्रतिशत मेकानिकहरुलाई यस विषयमा जानकारी नभएको र यसका आयातका कारण स्वास्थ्यजन्य समस्या र वातावरणमा प्रदुषण हुदै आएको जानकारी दिए ।

कार्यक्रममा प्रस्तुती दिदै ख्वप कलेजकी रुविना सुवालले नेपाली बालबालिकाहरुले औधी रुचाउने विभिन्न १५ ब्राण्डका चाउचाउमा लेड (सिसा)को मात्रा पाएको जानकरी दिइन् । उनले विश्व स्वास्थ संस्थाले लेडको मात्रा ०.०२५ मिलिग्राम पर के.जी. सम्म मात्र हुन पर्ने भनेता पनि नेपालमा पाइने चाउचाउमा लिड (सिसा)को मात्रा १.६९८१ मिलिग्राम पर के.जी. सम्म पाइएको छ भन्दै निरन्तर शेवन गर्दा बालबालिकाहरुमा दिर्घकालिन रुपमै शारीरीक, मानसिक र बौधिक असर देखिने जानकारी दिइन् ।

सफेडका कार्यक्रम अधिकृत सुमिन महर्जनको अध्ययनअनुसार काठमाडाँै उपत्यकाको ठिमी, खोकना, कीर्तीपुर, हरिसिद्धि र कालिमाटि तरकारीमा विषादीका मात्रा बडेको छ । यस क्षेत्रमा उत्पादन, आयात, विक्रि वितरण र उपभोग हुदै आएको २० प्रकारका तरकारीहरुको प्रयोगशाला परीक्षण गर्दा विषादीहरुको अत्यधिक अवशेष पाईरहेका र यसको प्रयोजनबाट स्वास्थ्य र वातावरणीय समस्याहरु उत्पन्नहुन देखिएको प्रस्तुतीकरण महर्जनको रहेको थियो ।

कार्यक्रममा वन तथा वातावरण मन्त्रालयका सहसचिव डा. बुद्धी सागर पौडेलले आजको दिनमा विश्व भरी हावा , पानी, रुखका विषयमा छलफल भइरहेको समयमा वातावरणमा रहेका रासायन एक महत्वपुर्ण विषय रहेको र विभागले पनि यस विषयमा विभिन्न अनुसन्धान गरी रहेको र यस कार्यक्रमको निश्कर्षलाई आगामी अनुसन्धानहरुमा प्रयोग गर्ने बताए ।